Հանքարդյունաբերության ռազմավարության ընդունումը դրական է, բայց ուշացած․ Վարդան Ջհանյան

ՀՀ կառավարությունը 2023թ. մայիսի 11-ի որոշմամբ հաստատեց Հանքարդյունաբերության ոլորտի զարգացման ռազմավարությունը եւ դրանից բխող գործողությունների պլանը՝ մինչեւ 2035 թվականը: Ռազմավարության ընդունման, ներառված դրույթների, բացթողումների և հասարակական կազմակերպությունների դժգոհությունների մասին Banks.am-ը զրուցել է Հայաստանի հանքագործների եւ մետալուրգների միության նախագահ, «Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատ» ՓԲԸ գլխավոր տնօրենի առաջին տեղակալ Վարդան Ջհանյանի հետ:

-Պարոն Ջհանյան, սա Հայաստանի առաջին ռազմավարությունն է, որ վերաբերում է հանքարդյունաբերության ոլորտին։ Ինչպե՞ս եք գնահատում այն։

-Ռազմավարության ընդունման փաստն, ըստ էության, դրական եմ գնահատում: Վերջապես մեր ոլորտն ունի ռազմավարություն, որի մեջ կան կարճաժամկետ, միջին և երկարաժամկետ նպատակեր ու ճանապարհային քարտեզ՝ ինչպես պետք է հասնել այդ նպատակներին:

Ռազմավարության ընդունմամբ՝ կառավարությունը նաեւ ընդունում է, որ ոլորտը կարևորագույններից է մեր տնտեսության համար՝ տնտեսական աճի ապահովման, արտահանման, արտարժույթի մուտքի, սոցիալական և տնտեսական խնդիրներ լուծելու տեսանկյունից: Այսինքն՝ մենք կարող ենք արձանագրել, որ կառավարությունը, ընդունելով ռազմավարությունը, հաստատում և ընդունում է ոլորտի կարևորությունը: Քայլը դրական եմ գնահատում, բայց նաև՝ ուշացած: Այս ոլորտի ռազմավարություն Հայաստանը պետք է ունենար առնվազն 20 տարի առաջ:

Ինչն արդեն տեղ է գտել ռազմավարության բովանդակության մեջ, ընդհանուր առմամբ, դրական եմ գնահատում, բայց կան բացթողումներ, կարևոր նպատակային հարցեր, դրանց հասնելու ճանապարհներ, որոնք եևս պետք է ներառվեին ռազմավարության մեջ:

Կնշե՞ք այդ կետերը, որոնք բացակայում են եւ կցանկանայիք, որ ընդգրկվեին ռազմավարության մեջ:

– Առաջինը ոլորտի ներդրումային միջավայրի բարելավման դրույթն է: Երբ ուսումնասիրում ենք ռազմավարությունը, տեսնում ենք, որ ամենավերջին հատվածում է «Կայուն, կանխատեսելի եւ գրավիչ ներդրումային միջավայրի ձևավորում» բաժինը: Իրականում այս կետը պետք է լիներ առաջինը: Հերթականության առումով էլ է ակնառու, թե որքան կարևորված չէ այդ կետը: Բացի այդ, երբ կարդում ենք բաժնի բովանդակությունը, 100 էջանոց ռազմավարության ընդամենը 2 էջն է նվիրված դրան, և գրված չէ այն ամենը, ինչն, իսկապես, կապահովեր կայուն, կանխատեսելի, գրավիչ ներդրումային միջավայր ՀՀ-ում: 

Եթե ուզում ենք ունենալ այնպիսի ոլորտ, որը կապահովի տնտեսական աճ, սոցիալական և բնապահպանական խնդիրների լուծում, համայնքների զարգացում, ուրեմն պետք է սկսել այս կետից: Եթե ունենում ենք կայուն, կանխատեսելի և գրավիչ ներդրումային միջավայր, միանգամից նշված կետերն էլ են ապահովված լինում:

Սովորաբար, հանքարդյունաբերության մեջ ներդրողները լինում են կայացած, խոշոր եւ ցուցակված կազմակերպությունները, որոնք երբեք չեն գա և ներդրում չեն անի ոլորտում, եթե սոցիալ-տնտեսական, բնապահպանական կետերն ապահովված չեն:  Այդպիսի միջավայր ստեղծելու համար ամենակարևորագույնը կառավարության քաղաքականության հասկանալի, թափանցիկ և կանխատեսելի լինելն է ներդրողի համար, ինչի մասին ոչինչ չկա ռազմավարության մեջ:

Մյուս բացթողումը երկրաբանական ուսումնասիրություններին է վերաբերում: 2016-2020 թվականների ընթացքում ընդամենը 2,3 մլրդ դրամ ներդրում է կատարվել երկրաբանական ուղղվածության համար: Սա շատ փոքր թիվ է ընդհանուր ոլորտի ծախսերի մեջ: Երկրաբանական ուսումնասիրությունը հիմքն է, այն առաջնային ծախսը, որը թույլ է տալիս կայուն զարգացում ապահովել ոլորտում: Եթե այդ ուսումնասիրություններն անբավարար են, քիչ են կամ ընդհանրապես չեն արվում, ապա տարիների ընթացքում ոլորտը դեգրադացվելու է և վերանա: Հիմա մենք այդ ճանապարհին ենք, այսինքն՝ ապագա ներդրողը, եթե այսօր չի անում բավարար ներդրումներ, հետագայում ինչ էլ փոխվի, շատ մեծ ժամանակ է պետք, որ կարողանա մուտք գործել ոլորտ: Հենց այս բացթողման հետևանքով այն գնում է անկման ճանապարհով, իսկ դա ուղղելու համար երկար ժամանակ է պետք, որ կարողանանք ինչ-որ մի մակարդակի դուրս գալ, որն աճ կապահովի:  

Ներկայում միության գործընկերների հետ նամակ ենք կազմում, որով առկա հիմնական խնդիրների վերաբերյալ պետք է դիմենք կառավարությանը: Այսինքն՝ գործող և ապագա ներդրողներին, որոնք պետք է մուտք գործեն ոլորտ, հարկավոր է հասկանալի, թափանցիկ, երկարաժամկետ քաղաքականություն կառավարության կողմից: Դա վերաբերում է հանքարդյունաբերության ոլորտի՝ ազդեցություն ունեցող բոլոր օրենսդրական ակտերին, երկրաբանական ուսումնասիրությունների թույլտվությունից սկսած մինչև հասկանալի հարկային քաղաքականություն: Առանց դրա ներդրողները, առավել ևս՝ որակյալ ներդրողները, որոնք պետք են Հայաստանին, չեն գա:   

-Հասարակական կազմակերպություններն իրենց դժգոհությունն են հայտնել ռազմավարության վերաբերյալ եւ կոչ արել անվավեր ճանաչել այն: Դուք ի՞նչ կարծիքի եք, կա՞ն դրույթներ, որոնցից դժգոհ եք։

– Այնպիսի դրույթներ չկան, որոնցից ելնելով, կարող ենք դեմ լինել այս ռազմավարությանը: Զարմանալի է, որ հասարակական կազմակերպությունների համար ինչ-որ դրույթներ կան, որոնք անընդունելի են, քանի որ, հասկանալով նրանց դիրքորոշումը և մոտեցումները, նույնիսկ իրենց տեսանկյունից այդպիսի դրույթներ չեմ տեսնում, որոնք կարող են հիմք հանդիսանալ ռազմավարությունը չեղարկելուն: Ավելին, կարծում եմ՝ բնապահպանական և սոցիալական ազդեցության մասով բավական բարելավումներ կան։

Կառավարության ղեկավարը ռազմավարությունը ներկայացնելիս նշեց, որ այն բավական խստացնում է բնապահպանական, սոցիալական և կառավարչական՝ ԲՍԿ չափանիշները։ Արդյոք ԶՊՄԿ-ն պատրա՞ստ է նման խստացումների։

– Շատ լավ ուսումնասիրել եմ ռազմավարությունը։ Հատկապես կոնկրետ մեր կոմբինատի մասով մեծ փոփոխություն չի լինի, քանի որ առանց այն էլ չափանիշները, որոնք կիրառում ենք՝ շատ առումներով ավելի խիստ են, քան մեր օրենսգրքի պահանջները: Այսինքն՝ ԶՊՄԿ օրինակով կարող եմ ասել, որ լիարժեք կարող ենք բավարարել ռազմավարության նոր խստացումները՝ բոլոր պահանջներով:

Կարեւորագույն բնապահպանական խնդիրը, որն այսօր աշխարհում գոյություն ունի, կարբոնային հետքի՝ CO2-ի արտանետումների խնդիրն է: Իհարկե, շատ բնապահպանական խնդիրներ կան, բայց, երբ վերլուծում ենք միջազգային բնապահպանական ծրագրերը, տեսնում ենք, որ հենց այս ուղղությամբ են նրանց ներուժն ուղղում:

Կարբոնային հետքն ամենամեծ բնապահպանական բացասական խնդիրներից է, բայց այս ուղղությամբ պահանջներ չկան ՀՀ համապատասխան օրենսգրքում: ԶՊՄԿ-ն ավելի խիստ է մոտենում այսպիսի հարցերին, և մի քանի տարի հետո մենք արդեն կունենանք կոմբինատում գործող ծրագրեր։ Օրինակ՝ հիմա աշխատում ենք TCFD ստանդարտներով կարբոնային հետքի տեսանկյունից ազդեցության գնահատման վրա: Սրանք միջազգային ամենախիստ չափանիշներն են. Այսինքն՝ որոշ դեպքերում մենք ավելի առաջ ենք, քան ռազմավարության պահանջները:

Իսկ ոլորտի մյուս խաղացողների համար խնդիրներ չեն լինի՞։

-Ոմանց, գուցեև, դժվար կլինի․ պարզաբանեմ՝ ինչու: ՀՀ-ում կա ընդամենը 44 մետաղական հանքավայր, որից ընդամենը 23-ն ունի շահագործման լիցենզիա, որից էլ փաստացի աշխատում է 13-ը, այսինքն՝ ինչ-որ գործունեություն են ծավալել վերջին մի քանի տարվա ընթացքում: Իսկ այս պահի դրությամբ աշխատում եւ գործունեություն են իրականացնում ընդամենը 7 մետաղական հանքավայր: Այս 7-ից եթե հանենք այն կազմակերպությունները, որոնք առավել փոքր են կամ տարբեր օբյեկտիվ խնդիրների պատճառով գնում են կրճատման, մնում են ընդամենը 3 հանքավայրեր, որոնք միջազգային չափանիշներով ծավալների առումով կարելի է հանք համարել։  Դրանք են՝ Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը, Ագարակի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը և Կապանի կոմբինատը:

Մնացած բոլոր հանքավայրերը կամ չեն գործում կամ այնքան փոքր են, որ նույնիսկ միջազգային ստանդարտներով հանքավայր համարել դժվար է: Նշածս գործող 3-ից միայն ԶՊՄԿ-ն է, որ միջազգային չափանիշներով կարելի է համարել միջին հանք: Ստացվում է՝ այսօրվա դրությամբ Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտը կազմված է մեկ ԶՊՄԿ-ից, մնացածը շատ փոքր են և շատ թույլ, հետեւաբար այս խստացման պահանջները կարող են շատ ծանր անդրադառնալ մնացած բոլոր կազմակերպությունների վրա:

ՀԿ-ներն անընդհատ նշում են, որ Հայաստանում շատ են հանքերը, հանքագործությունը չափից շատ տեղ է զբաղեցնում, և, բնականաբար, նրանց կարծիքով, բավական մեծ ազդեցություն է թողնում: Բայց տեսնում ենք, որ Հայաստանում կան մատների վրա հաշված հանքեր: Աղմուկը շատ ավելի շատ է, քան հնարավոր  բացասական ազդեցությունը: Իսկ հանքարդյունաբերության դրական ազդեցությունը, ինչի մասին գրված է նաև ռազմավարությունում, ՀՆԱ-ի մոտ 6%-ն է, զբաղվածության մոտ 7% ապահովումն է: Շատ քիչ գործող մետաղական հանքեր ունենալով՝ ունենք էական ազդեցություն տնտեսության վրա: Սա նշանակում է, որ հանքարդյունաբերության մուլտիպլիկատիվ ազդեցությունը շատ մեծ է: Հետևաբար` խստացումների հետ կապված քննարկումներ դեռ կլինեն ոլորտում՝ ի դեմս Հայաստանի հանքագործների եւ մետալուրգների միության: Կփորձենք փոքր և առավել փոքր հանքավայրերի տեսանկյունն էլ ներկայացնել կառավարությանն ու ընդունելի լուծումներ ստանալ, որ չտուժի ոլորտի կայուն զարգացումը:

Ոլորտի հարկային մուտքերն, ընդհանուր առմամբ, զգալի պակասել են այս տարվա առաջին եռամսյակում։ Ինչպե՞ս եք գնահատում ոլորտի վիճակն այսօր Հայաստանում՝ հաշվի առնելով այդ հանգամանքը:

-2023 թվականի առաջին եռամսյակի նվազումը բնական է՝ շատ օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով պայմանավորված: 2022 թվականը բացառիկ էր՝ հարկային մուտքերի առումով:

Այդ պատճառներից էր արտահանման տուրքը, որը կառավարությունը մտցրեց, հետո, հասկանալով դրա բացասական ազդեցությունը, հանեց նախորդ տարվա վերջում: Մյուս պատճառը մետաղների բարձր գներն էին, որոնք այս տարի նվազել են։ Այս տարվա խնդիրներից մեկն էլ գնաճն էր, որը տեսանք նախորդ տարվա վերջին և այս տարվա սկզբին։ Այն երկու բաղադրիչից էր կախված՝ համաշխարհային գնաճով և դրամի կուրսի ամրապնդմամբ:

Այս երեք պատճառով առաջին եռամսյակում ունեինք նվազում՝ 2022 թվականի առաջին եռամսյակի հետ համեմատած: Բացի այդ եղել են նաև էլ ավելի ուժեղ գործոններ: Օրինակ՝ Թեղուտի հանքավայրը, որ Հայաստանի երրորդ խոշորագույն հանքավայրն է, չի աշխատում, իսկ 2022 թվականի առաջին եռամսյակում դեռ աշխատում էր: Սոթքի հանքավայրն էլ մեծ խնդիրներ ունի՝ կապված սահմանին ռազմական գործողությունների հետ: Այս բոլոր գործոնների հետևանքով է՛լ ավելի է արագացել հարկային մուտքերի անկումը: Այս առումով, ստիպված եմ կրկնել ցավալի իրականությունը՝ մեր հանքարդյունաբերության ոլորտն այսօր խորը ճգնաժամի մեջ է, և, բացի ԶՊՄԿ-ից ,նույնիսկ միջին չափի գործող հանք այս պահին այլևս չունենք, այնինչ դրա կարիքը կա։

Ինչ վերաբերվում է ԶՊՄԿ-ին, ապա վստահ եմ, որ, եթե նախորդ բացառիկ տարին հանենք, ապա 2023-ին 2021-ի համեմատ, միևնույնն է, զգալի աճ է լինելու հարկային մուտքերի առումով։